امام رضا(ع) در گفت‌وگوی خود با مأمون، چگونه با استناد به آیه مباهله، فضیلت و جانشینی امام علی(ع) را اثبات فرمود؟

همان‌گونه که در پرسش اشاره شد، گزارشی در روایات وجود دارد که بر اساس آن، مأمون عباسی در گفت‌وگویی که با امام رضا(ع) داشت، از حضرتشان پرسید: در قرآن کریم، چه دلیلی برای جانشینی امیرالمؤمنین(ع) می‌توان یافت؟!

امام رضا(ع) در پاسخ به آیه‌ی 61 سوره آل‌عمران و یا همان آیه مباهله اشاره کرد:

«فَمَنْ حَاجَّک فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَک مِنَ الْعِلْمِ، فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکمْ، ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ»؛

اگر پس از دانشی که (درباره مسیح ع) به تو رسید، باز هم کسانی با تو به ستیز برخیزند، به آنها بگو: «بیایید هم ما و هم شما، فرزندان و زنان و خودمان را گرد هم آورده، آن‌گاه مباهله نموده و از خدا بخواهیم تا نفرین خود را شامل حال دروغ‌گویان نماید».

و سپس در ادامه فرمود:

پس بر اساس آنچه خداوند در این آیه ابلاغ فرمود، پیامبر(ص)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) را به عنوان دو فرزندش به همراه آورد و به عنوان نماینده بانوانی که در آیه به آوردنشان توصیه شد، حضرت فاطمه(س) را همراه خود نمود و علاوه بر آنها امام علی(ع) را نیز به همراه آورد. پس نتیجه می‌گیریم که او نفس و جان پیامبر(ص) است و با توجه به این‌که کسی برتر از رسول خدا(ص) نیست، نتیجه می‌گیریم که کسی برتر از فردی نخواهد بود که قرآن او را نفس پیامبر(ص) اعلام کرده است!

مأمون اشکالی را مطرح کرده و خطاب به امام هشتم(ع) گفت:

خداوند در این آیه واژه‌های «أَبناء» و «نساء» را (به صورت جمع) آورده (که هرکدامشان دست کم باید شامل سه نفر باشد)، ولی پیامبر تنها دو پسر و یک دخترش را همراه خود برده است. پس چرا احتمال نمی‌دهید که منظور خداوند از واژه «أنفسنا» (که آن نیز به صورت جمع است) نیز تنها خود پیامبر(ص) بوده (و شامل فرد دیگری نشود) که در این صورت، آیه مباهله نمی‌تواند فضیلت امام علی(ع) را نشان دهد؟!

امام(ع) در پاسخ فرمود: اشکالی که مطرح کردید صحیح نیست؛ چرا که (خدا به پیامبرش فرمود تا به افرادی دستور دهد همراهش بیایند و) دستور دهنده تنها به افرادی غیر از خودش می‌تواند دستور دهد؛ اما منطقی نیست که به خودش دستور دهد. و از آن‌جا که رسول خدا(ص) تنها امام علی(ع) را با خود همراه کرد، بنابراین، مشخص می‌شود که امام علی(ع) همان فردی است که مراد خدا در قرآن بوده و او را نفس حضرت پیامبر(ص) قلمداد کرده است.

مأمون گفت: با این پاسخ دیگر پرسشی باقی نمی‌ماند.[1]

این گزارش در کتاب‌های معتبر شیعی نقل شده و همخوان با آموزه‌های این مذهب و دانش تفسیر است؛ از این‌رو تنها نداشتن سلسله سند برای این نوع از گزارش‌های تاریخی را نمی‌توان دلیلی بر ضعف آن دانست.

علامه طباطبائی در تفسیر قرآن خود به این روایت اشاره کرده و از نگاهی دیگر این‌گونه نگاشته است:

مأمون از آن‌حضرت پرسید: چه دلیلی بر خلافت جدتان علی بن ابی‌طالب(ع) وجود دارد؟ امام رضا(ع) فرمود: آیه «اَنفُسَنا». مأمون گفت: بلی اگر  کلمه «نِساءَنا» در آیه وجود نداشت کلام شما صحیح بود. امام(ع) فرمود: بله اگر«اَبنائَنا» در آیه نبود، حرف شما درست بود.

به عبارت دیگر، امام(ع) در پاسخ مأمون فرمود: «اَنفُسَنا» یعنی خدای تعالی در این کلمه نفس علی(ع) را مانند نفس پیامبرش دانسته است.

و اما اشکالی که مأمون کرد و گفت: بلی! اگر «نِساءَنا» نبود، منظورش این بود که کلمه «نِساءَنا» در آیه دلیل بر این است که منظور از «انفس» مردان است؛ چون در مقابل کلمه «نساء» کلمه «رجال» قرار می‌‏گیرد؛ لذا کلمه «انفس» باید به معنای رجال باشد. در نتیجه معنای آیه تا این‌جا این است که بیائید تا مردان و زنان خود را بخوانیم، پس دیگر کلمه «اَنفُسَنا» دلیل بر فضیلت نمی‌شود؛ اما امام(ع) در پاسخ از اشکال مأمون فرمود: بلی اگر کلمه «اَبنائَنا» نبود، منظور آن‌حضرت(ع) این بود که وجود کلمه «اَبنائَنا» در آیه بر خلاف مقصد تو دلالت می‌کند، برای این‌که اگر مراد از کلمه «انفس» مردان بود، شامل امام حسن(ع) و امام حسین(ع) و همه پسران هم می‌شد، دیگر حاجتی نبود که کلمه «اَبنائَنا» را بیاورد، پس آوردن این کلمه دلیل بر این است که منظور از کلمه «انفس» همه رجال و مردان نیست.[2]

[1]. شیخ مفید، الفصول المختارة، محقق، مصحح، میر شریفی، علی، ص 38، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.

[2]. طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 230 – 231، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق؛ سبزواری نجفی، محمد بن حبیب الله، الجدید فی تفسیر القرآن المجید، ج 2، ص 75، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، چاپ اول، 1406ق.